اسدا... معطوفي

                                                                                                       محقق و کارشناس مسائل اجتماعي

 در ناحیه گرگان حدود 310 تپه باستانی شناسائی شده است که تعدادی از آنها با قدمتی حدود 5000تا6000سال، یادمان زندگی اقوام گوناگون دراین ناحیه بوده است. این تپه‌ها نه تنها درمنطقه گرگان، بلکه در سراسر ایران (درحدود 5500 تپه) و گاه در نقاطی ازجهان که محل استقرار تمدنهای اولیه بشر بوده اند، یافت می شود. مثلا در دره سند، مراکز مهم زندگی انسانهای 4000سال پیش، برروی تپه ها شکل می‌گرفته است. چنانکه اتروسکاها (حدود 3000سال قبل) هم که ازشرق مدیترانه به سوی جنوب روم رفتند، نخستین خانه‌های خود را برروی تپه ها بنا نمودند.

در شمال ایران نیزخط سير این تپه های باستانی با فاصله های متغیر از 2کیلومتر تاچندین ده کیلومتر از گیلان آغاز می شود و پس از گذشتن از مازندران، در سراسر دشت گرگان و ترکمن صحرا ادامه یافته و سرانجام تعدادی از آنها از خراسان هم به چشم می آید.

درباره علت وجودی این تپه ها نقل و قول بسیاری شده است که تعدادی از آنها غیرعلمی و دور از واقعیت  می باشد. ولی با گمانه‌زنی‌ها و با بهره‌گیری از تاریخ تطبیقی ایران و جهان و نیز نقاط مختلف بومی درون مرزی ایران، برای فلسفه و حکمت وجودی انها چندین علت را بدین‌گونه می توان برشمرد:

1 – از آنجایی که بسیاری ازاین تپه ها در مسیر دیوار دفاعی گرگان قرار گرفته و برروی تعدادی از انها قلاع نظامی واقع بود، عده ای قراول در درون پاسگاه‌های مستقر در انها (کولونی‌های نظامی) دائما حضور داشتند و منطقه را بخاطر حملات مکرر ازسوی شمال، تحت حفاظت و حراست داشتند. به تعدادی از این تپه ها درمنطقه هنوز واژه «قراول» را اطلاق می کنند، مثل «قراول‌تپه» در شمال غرب گنبد قابوس.

2 – تعدادی ازاین تپه‌ها در مرکز یک تمدن کوچک قدیمی واقع بوده و احتمالاً اکروپل (ارک- حاکم‌نشین) فرمانده با فرمانروای منطقه بر روی آنها قرارداشته‌اند. آثار و ظروف سفالی، نقره‌ای، آهن، سنگ و... برروی تپه ها یا دراطراف آنها، نشان‌دهنده این مدعاست. بعلاوه نمونه‌هایی ازچنین تپه‌ها را که محل اقامت حکام بومی و حتی شاهان بوده است، در سراسر ایران می توان یافت.

گوتشمید، تپه مسجدسلیمان و تپه پاسارگاد را محل اقامت تعدادی از شاهان پارس دانسته است. تپه هگمتانه مهدتمدن دولت‌ مادها بوده که هم‌اکنون هم با وسعتی به اندازه 35 هکتار، درشمال شهر همدان قابل رویت    می باشد.

رابینو در دیدار خود از منطقه استرآباد (دشت گرگان و ترکمن صحرای فعلی) نیز به این مسئله اشاره می کند و می نویسد: «... به سوی آق‌قلعه به راه افتادیم. درطرف راست تپه‌های فوجرد، باج‌تپه و قدری دورتر گل‌تپه و سلطان دوین واقع‌اند. تپه آخری اقامتگاه زمستانی میرزاابوالقاسم بابر بود (حاکم دست‌نشانده تیموریان دراسترآباد که ازاو هم‌اکنون کتیبه ای که نوعی فرمان سنگ است بر ایوان غربی مسجدجامع شهر گرگان باقی‌مانده). این تپه در 4 مایلی شهر استرآباد می باشد، سپس شاهمرز واقع شده که خندقی قبلا بوده از پائین قره‌سو تا رامیان و مرز میان خانه‌های ترکمان و دهات اتک استرآباد محسوب می‌گردیده. در نقشه‌ دمورگان نام بسیاری ازاین تپه‌ها آمده است.»

قلعه زیویه که قلعه ای ماننائی- مادی محسوب می‌شد، حدود 2800 سال پیش برروی تپه‌ای به ابعاد 800‍×500 متر و به ارتفاع 140 متر ساخته شده بود. ابعاد خود قلعه 450×118 متر می باشد که تمام عوامل تشکیل دهنده یک شهر را داراست. تپه قالانچی بوکان (آذربایجان) نیز محل استقرار اقوام ماننا درحدود 3000 سال قبل بوده است.

3 – این تپه ها می توانستند مراکز راهیابی و راهنمای جاده های قدیمی درمنطقه دشتی ساتراپ هیرکانیا و یا وهرکانه (ایالت تاریخی گرگان) باشند که از راه دور قابل رؤیت بودند. درایران مناره‌ها نیز به عنوان شاخصه‌های راهنمایی بکار می‌رفته‌اند. بویژه در منطقه اصفهان مناره‌های زیادی کا اغلب در قرن 5 ه.ق ساخته شده بودند بهترین راهنماها برای تعیین مسیر جاده‌های تجاری بسوی شهر محسوب می شدند.

مهمترین این مناره‌ها عبارت بودند از: منارعلی، منار ساربان، منار زیار و منار رهروان که همگی بین 40 تا50 متر ارتفاع داشته‌اند. امّا در شمال ایران به دلیل رطوبت بیش از حد و بارندگی‌های مداوم ساختن چنین مناره‌هایی باریک با ارتفاع بلند استقامتی نمی‌توانستند داشته باشند، بنابراین بعید نبود که دراین جهت از وجود تپه‌ها بهره می بردند.

4 – انها می توانستند مرکز پیام‌رسانی به مسافتهای دور باشند. مثلا در مواقع اضطرار ازجمله زمان حمله دشمنان ازسوی شمال به این منطقه، به نوبت آتش عظیمی روی انها می‌افروختند تا اهالی منطقه را از هجوم قریب‌الوقوع دشمنان آگاه کنند. هرودوت «پدرتاریخ» دراین باب شرح جالبی ازچنین واقعه‌ای درزمان خشایار شاه هخامنشی دارد و می نویسد: «... وقتی مردونیوس (سردارخشایار) درحمله به ایران شهر آتن را گرفت سپس با آتش افروختن برروی بلندی‌ها و تپه‌ها، از راه جزایر سیکلاخشایار را که در سارد بود آگاه کرد.» هارولدلمب می نویسد: «درعصر هخامنشی اصولاً افروختن آتش بر روی تپه‌ها نشان ازخبر هجوم یا واقعه ناگوار بود. مثلاً با افروختن آتش روی تپه‌ پاسارگاد بلافاصله اعیان و اشراف پارسی و سواره نظام سلحشور سوار براسب شده آماده رزم می گشتند.»

گاه از «آتشگاه‌های» مستقر بر قلل وتپه‌های مستقر در دشت چنین استفاده‌هایی می‌کردند. برای خبررسانی در روز با افروختن مواد دودزا (مثل درختان تر) و در شب با روشن کردن آتشهای بزرگ، یک حادثه را مخابره می‌کردند. «آتشگاه قوچک»، «قلعه سربند افچه» و «قلعه کهود» (کبود) بر سرراه کاروانی نور با آتشگاه‌های شمال رشته کوه البرز بدین روش ارتباط داشتند.

5 – در ناحیه گیلان، مازندران و گرگان زمینهای زراعی بسیار حاصلخیزی از گذشته تاکنون وجود داشته است که هرمنطقه به عناوین مختلف همچون تیول و سیورغال متعلق به یک فئودال بزرگ (ملاک) بوده که مقر وی می توانسته برروی یکی از تپه‌های بلند بوده باشد. بدور این تپه شارستان و سپس ربض شهر قرار می‌گرفته. در نظام سرواژ (بزرگ ملاکی) اروپا در طی قرون وسطی (500 تا 1500میلادی) این شیوه زندگی بین سروها رایج بود و اصولا رعیت و دهقانان (سرو) در اطراف چنین تپه هایی (بدور خانه ارباب) مساکن خود را بنا می‌کردند.

درماوراءالنهر و آسیای‌میانه نیزچنین قلعه‌هایی بااین کاربرد وجودداشته‌است که نمونه‌های بارز انها عبارت بودنداز: «تپه (تل) برزو» و «تشیک قلعه» در فرغانه، «باتیرقلعه» در سغد، «اول تپه» در دره کشک دريا«جوملک تپه» «زنگ تپه»  در ترمذ. اکثر این نقاط را «مزرعه- قصر» اربابهای روستایی یا شهرهای کوچک تشکیل می داده است.

6 – این تپه ها گاه می توانستند محل دفن اجساد حکام، اشراف و بزرگان مهاجر یا بومیان منطقه بوده باشند. کشف 11 جمجمه از «شاه‌تپه» یساقی در منطقه گرگان و گاه از درون سایر تپه‌های منطقه ترکمن صحرا در حقیقت دلیلی بر این مدعاست. در آسیای میانه همچنین تپه‌هایی وجود داشته که این تپه‌ها در حقیقت پس از دفن اجساد بوجود مي آمده است.

سکاهای آریایی (همسایه شمال شرق گرگانیها، یعنی نقاطی که بعدها اوغوزهای ترکمان دران نواحی استقرار یافتند) نیز برای دفن مردگان خود نخست چاله‌ای 2متری حفر می‌کردند، سپس کف ان را علف می‌ریختند و خاکستر مرده سوزانده را بر روی ان می پاشیدند. انگاه بر روی انها الوار نهاده پس از پرکردن قبر تپه‌ای بر روی مزارها ایجاد می کردند که به انها «گورکان» می‌گفتند. در حیطه باستان‌شناسی به چنین تپه‌هایی تومولوس (Tomulus) گفته می شود. بعدها تراکمه هم برروی قبور مردگان خود چنین تپه‌هایی را بنا می نمودند. در گیلان تعدادی از تپه- گورستان‌های اواخر عصر مفرغ و اوائل عصر آهن کشف گردیده است. همچنین تپه‌های مختلفی وجود دارد که بسیاری از قبور متعلق به عصر اشکانی و ساسانی به همراه اشیاء زینتی و شیشه‌ای درانها یافت شده است. سه «گور- تپه» هم در سال 1971 توسط هیئت باستانشناسی آلمانی در 5 کیلومتری شمال آذرشهر (آذربایجان) کشف گردیده است که یکی از آنها 100 متر و دوتای دیگر 50 متر قطر دارد. دریکی از این تپه‌ها، پادشاه اورارتوئی منطقه به نام آرگوایشتی دوم (حدود قرن 8- 7 ق.م) دفن گردیده است. تپه مارلیک (چراغعلی تپه) گیلان حدود 60 قبر سلاطین وبزرگان آن ناحیه را درخود جای داده‌است که به‌همراه آنان انواع ظروف مفرغی وسفالین، ابزارهای‌جنگی و... دفن شده‌بودند.

حال باتوجه به تفاسیر و توضیحاتی که داده شد به معرفی تپه‌های باستانی مهم واقع شده در ترکمن صحرا    می پردازیم که هریک از آنها می توانستند یکی از کاربردهای توضیح داده شده را داشته باشند:

تپه خواجه نظر: در انتهای دره خواجه نظر در روستای یکه چنار قرار دارد که بر روی آن و اطرافش هنوز سفال بسیار (ساده و منقوش) را می توان یافت.

تپه گواندر: در 20 کیلومتری شرق مراوه‌تپه در مسیر راه خاکی مراوه‌تپه به قوشه‌تپه واقع گردیده است.

تپه مراوه‌تپه: در 14 کیلومتری شمال شرق گنبد، در منطقه مراوه‌تپه و درکنار شعبه ای از رود اترک به نام «ساوه» قرار دارد. در حواشی این تپه، آثارشیشه، ظروف سنگی و سفالی بسیار می توان یافت.

تپه لیلن: در 13کیلومتری غرب مراوه‌تپه واقع و از سمت‌شمال مشرف به روداترک است.

تپه قوشه سو: در سمت جنوبی روستای قوشه سو.

تپه کهنه پوست: در 2 کیلومتری شرق مراوه تپه.

تپه توقلاق: در نزدیکی بخش مراوه تپه قرار دارد و بر فراز و اطراف ان آثار سفال قرمز و خاکستری زیادی     می توان دید.

تپه احمد: در نزدیکی آق تپه

تپه دگله‌داش: در 120کیلومتری شمال‌شرق گنبدقابوس و درقریه چناران قرارگرفته است.

آق تپه: در حاشیه روستای چناران بخش مراوه تپه است که ابعاد 300×600 متر دارد.

تپه‌آرا: در 130 کیلومتری شمال شرق گنبد و در حاشیه روستای چناران که دوتپه دیگر را در حاشیه خود دارد، واقع شده است.

تپه قزل‌دالاق: در 140 کیلومتری شمال شرق گنبد.

تپه اناپ‌لی: در روستای عرب قره حاجی بخش مراوه تپه.

تپه قراده: در نزدیکی روستای عرب قره حاجی واقع است که بر روی آن خرده سفالهای لعابدار چندرنگ و منقوش بسیاری را می توان دید.

قراتپه (گره تپه): در حاشیه آق تقه

تپه دلدل: در 90 کیلومتری شمال شرق گنبدقابوس و در حاشیه جاده خاکی گنبد به مراوه تپه که در مجاورت روستای «عرب قره حاجی» قرارگرفته است.

تپه نادری: در روستای کرند و  درمحل تلاقی دو رود تاقر و ابوساری واقع شده که بر اطراف آن آثار سفال بسیاری می توان دید.

اویلک تپه (تپه خانه دار): در 4 کیلومتری شرق روستای کرند و درحاشیه رودخانه آجی‌سو قابل رؤیت است. برسطح این تپه نیز سفالهای قرمز ساده و خاکستری داغدار زیادی مشاهده می گردد.

تپه چیک: در 49 کیلومتری شمال گنبد و 1 کیلومتری شرق جاده گنبد به داشلی برون قرار دارد.

تپه کال ماسن: در 40 کیلومتری شرق گنبد در حاشیه چندمتری جاده واقع است.

لینک تپه (قربان پیکار): غرب مراوه تپه.

بیشک‌تپه: شرق اینچه‌برون. دیک‌تپه به‌همین نام درغرب گلیداغ درشمال‌شرق قولاغ‌کَسَن.

اشک تپه: غرب اینچه برون و شمال دریاچه آلاگل.

سنگرتپه: شمال شرقی گمیشان (در حاشیه مرز).

یاسی تپه: غرب گنبد قابوس، سر راه بی‌بی شروان.

کوزمی تپه: شمال گنبد.

قراول تپه: شمال غرب گنبد.

امان قلی تپه: شمال شرق گنبد قابوس، درحاشیه شمالی روستای هوزحاجی.

ملاعلی تپه: شمال شرق گنبد.

آوادان (آیادان) تپه: شمال شرق گنبد.

ملک علی تپه: شمال شرق گنبد

قرا محمدتپه: شمال شرق گنبد.

یارم تپه: شمال شرق گنبد و جنوب غرب تمرقره قوزی.

قره شیخ تپه: شمال شرق یارم تپه.

شغال تپه: شرق آق میش و کلاله.

تورنگ تپه: جنوب کلاله درحاشیه جنوبی روستای بارانی. تورنگ‌تپه‌ای هم در شرق شهر گرگان درحاشیه دو روستای شمس‌آباد و سرخنکلاته وجود دارد که مهد تمدن و فرهنگ 5000 ساله شهر استرآباد و ایالت تاريخي هیرکانیا (وهرکان- گرگان) محسوب می‌گردد.

سلاق قلیجه تپه: غرب گنبدقابوس، شرق انبارالوم درحاشیه غربی روستای باغلی ماراما.

قورچی تپه: درغرب آزادشهر و حاشیه شمال غربی توران فارس.

باغ‌شورتپه: شرق آق‌قلا، درحاشیه دو روستای بهلکه نفس و دوجی اودک.

اوچ‌تپه: شرق آق‌قلعه و جنوب غربی در روستای گری دوجی و خیولی.

انبارتپه: جنوب شرقی عطا‌آباد و درحاشیه جنوبی روستای اونق یلقی.

شاه (اسلام) تپه: جنوب غربی آق‌قلا، غرب صحنه بالا (یامپی) و شمال شرق گامیشلی.

قوشه‌تپه: شرق مراوه‌تپه درحاشیه دو روستای محمدشاهیر و حاج‌امان.

                                                                           نقل از نامه خوارزمي گرگان